Әлімхан Ермеков - қазақтан шыққан тұңғыш математик

Қазақ халқының ғылым мен білімге ұмтылысы тарих тереңінен бастау алады. ХХ ғасырдың басында ұлт зиялылары білім мен ғылымды дамытудың маңыздылығын түсініп, осы жолда аянбай еңбек етті. Солардың бірі – Әлімхан Ермеков, қазақтан шыққан тұңғыш математик-профессор, ұлттық математикалық терминологияның негізін қалаушы, ел шекарасын анықтауда маңызды рөл атқарған қайраткер.

Әлімхан Әбеуұлы Ермеков (1891–1970) – қазақ халқының тұңғыш математик-профессоры, ғалым, Алаш қозғалысының қайраткері, мемлекет және қоғам қайраткері. Ол Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында дүниеге келген. Балалық шағынан бастап-ақ зеректігімен көзге түсіп, Семей ерлер гимназиясын алтын медальмен бітіріп, жоғары білім алу үшін Ресейдің Томск технологиялық институтына түседі.

Бұл кезең – ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қалыптасу кезеңі еді. Әлімхан Ермеков оқыған Томск қаласында сол кездегі озық ойлы қазақ жастары, соның ішінде Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай, Жақып Ақбаев сынды тұлғалар ел болашағы үшін күресіп жүрген болатын. Ол да сол ортаға қосылып, қазақ халқының болашағы үшін қызмет етуді өзіне міндет санады.

Мемлекеттік шекараны қорғау миссиясы

1920 жылы 17 тамызда Әлімхан Ермеков Мәскеуде В.И. Лениннің төрағалығымен өткен Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісіне қатысады. Бұл жиында ол Қазақ АКСР-інің шекарасы туралы баяндама жасап, қазақ жерлерін заңды түрде бекітіп алуға үлкен үлес қосады.

Нәтиже:

• Орынбор қаласы Қазақ АКСР-інің алғашқы астанасы болып бекітілді.
• Кеңес билігі кезінде қазақтардан тартып алынған Каспийдің солтүстік жағалауы, Ертіс өзенінің сол жағалауы, Семей және Өскемен аймақтары, Ақтөбе, Қостанай өңірлері Қазақстанның құрамында қалды.

Бұл шешім қазақ халқы үшін тарихи жеңіс болды, өйткені шекара мәселесі шешілмегенде, бұл аймақтар көрші елдерге беріліп кетуі мүмкін еді.

Қазақ тіліндегі математиканың басталуы

Әлімхан Ермеков тек саясатта ғана емес, білім мен ғылым саласында да үлкен еңбек сіңірді. Ол:

• Қазақстанда жоғары математиканы қазақ тілінде алғаш оқытқан ғалым.
• Қазақ тіліндегі алғашқы математика оқулықтарын жазды.
• Математикалық терминологияны қазақша жүйелеуге атсалысты.

Жазған еңбектері:

• «Ұлы математика курсы» (1-бөлім, 1935 ж.) – жоғары математика негіздерін түсіндіретін алғашқы қазақша оқулықтардың бірі.
• «Қазақ тілінің математика терминдері» (1936 ж.) – қазақ тіліндегі математикалық терминдерді жүйелеп, ғылыми айналымға енгізген алғашқы еңбектердің бірі.

Бұл еңбектер сол кездегі қазақ жастары үшін ана тілінде білім алудың алғашқы қадамдары болды.

Қуғын-сүргін және ауыр жылдар

Кеңес билігі Алаш зиялыларына сенімсіздік танытып, оларды «халық жауы» деп айыптады. 1929 жылы Әлімхан Ермеков алғаш рет тұтқындалып, түрмеге қамалды. Ол азапты тергеулерден өтсе де, бірнеше жылдан кейін босатылды. Алайда 1937 жылы сталиндік қуғын-сүргіннің тағы бір толқынында қайтадан қамауға алынып, 10 жылға сотталды. Бұл кезеңде көптеген Алаш қайраткерлері атылып кетті, бірақ Ермековтің жаза мерзімі ұзартылғанымен, ол тірі қалды. 1947 жылы бостандыққа шыққан соң, оған ғылыммен айналысуға мүмкіндік берілді. Ол Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінде қайтадан сабақ беріп, математиканы оқытуды жалғастырды.

Әлімхан Ермеков – ұлт үшін күрескен, ғылымды дамытқан, шекараны бекіткен тұлға. Оның еңбегі Қазақстан тарихында мәңгі қалуға лайық.