Ат тергеу дәстүрі: Жас келін неге қайын жұртына жаңа есімдер қойған?
Ат тергеу — жас келіннің қайын жұртының есімдерін тура атамай, оларды сипаттайтын жаңа есімдер атау дәстүрі. Бұл келіннің тапқырлығы мен байқампаздығын көрсететін дәстүр. Келіннің қойған жаңа есімдері оның сөз байлығын, әдептілігін және құрметін білдіреді.
• Келін ата-енесін «ата», «әже» деп, қайын ағалары мен әпкелерін «аға», «әпке» немесе «құда», «құдағи» деп атайды.
• Егер есімін айту қажеттілігі туындаса, келін сол адамға лайықты сипаттама береді. Мысалы, үлкендерді «Ақсақал», «Жездем», «Қайнаға», «Тау ата», «Кіші апа» сияқты есімдермен атайды.
• Жасы өзімен қатар немесе кішілерге еркелетіп есімдер қойған, мысалы, «Кішкене бала», «Ақ қыз», «Мырза жігіт», «Ержігіт».
• Ал «Еркем», «Гүлім», «Қаракөз», «Шырақ» деген сияқты есімдермен атайтын келінді жұрт әдепті, сөзге шебер, көркем келін деп бағалайды.
Ат тергеу жайлы аңыз
Ертеде Аюбай, Қасқырбай, Қайрақбай, Қозыбай, Пышақбай, Қамшыбай, Ертісбай атты жеті ағайынды өмір сүрген екен. Бірде олар үлкен үйде жиналып отырғанда, сырттан иттердің үрген даусы естіледі. Аюбай кіші келінге:
— Келінжан, не болып жатқанын барып көрші, – дейді.
Келін сыртқа шығып, қозыны қасқыр алайын деп жатқанын көреді де, қайта жүгіріп келіп:
— Қорқытбай аға, сарқыраманың бергі жағында, сылдыраманың арғы жағында маңыраманы ұлыма жаңа ғана тамақтағалы жатыр, білемені, сүйкемеге сүйкеп-сүйкеп жіберіңіз де, маңыраманы бауыздай қойыңызшы, арам қатып қалып жүрмесін, – дейді.
Келін жеті қайын ағасының есімін атамай, бәрін ишарамен, тапқырлықпен жеткізеді. Ел оны шешендігі мен әдептілігі үшін «Үлгілі келін» атап кеткен екен.
Бұл салт әсіресе Оңтүстік, Батыс және Қызылорда өңірлерінде жиі кездеседі.
Келіндер қайын жұрттың атын айтпай, «Үлкен үй», «Біздің үйдегі аға», «Айгүлдің папасы», «Ақ әже», «Дәу апа» сияқты жарасымды есімдермен атайды. Бүгінде бұл дәстүр көбіне ауылдық жерде және дәстүрге берік отбасыларда сақталып отыр.
Ал сіз бұл дәстүрді ұстанасыз ба?