Қазақ халқының қонақ күту әдебі: дәстүр мен дархандық

Қазақ халқы ежелден бері қонақжайлығымен танымал. «Қонақ келсе – құт келеді» деп білетін халқымыз үшін үйге аттаған әр мейман ерекше құрметке ие. Бұл – халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан өмір сүру салтының айнасы, ата-бабалардан қалған асыл мұра.

Қазақ қонақ күтуді тек бір ғұрып ретінде ғана емес, үлкен адамгершілік ұстаным ретінде қабылдаған. Себебі көшпелі өмір салты жағдайында кез келген жолаушыға есік ашып, ас-су беру – халықтың өзара ынтымағын, бауырмалдығын нығайтатын қасиетті қағида еді. Тіпті бейтаныс жолаушыға да төрінен орын ұсынып, ас-дәмін аузына тосқан халықтың жомарттығы мен мейірімділігі тарих беттерінде алтын әріппен жазылды.

Қазақтың дәстүрлі дүниетанымында қонақтың түрлері де ерекше сараланған. Құрметті қонақ, арнайы шақырылған қонақ, құдайы қонақ, жолаушы қонақ сынды атаулар әр мейманның мәртебесін білдірген. Әсіресе, «құдайы қонақ» түсінігі ерекше мәнге ие, өйткені қазақ халқы үйіне бейтаныс адам келсе де, оны төріне шығарып, дастарқан жайған. «Құдайы қонақтың несібесін Тәңір береді» деген сеніммен, мейманға лайықты сый-сияпат көрсету – ата дәстүрдің басты қағидаларының бірі.

Қазақ халқы қонақ күтудің өзіндік әдебін қалыптастырған. Қонақ келгенде үй иесі жылы жүзбен қарсы алып, қонақтың атын жайғастырып, жүгін түсіруге көмектескен. Аттан түскен мейманның шаршауын басу үшін алдымен сусын ұсынып, үйдің үлкені амандық-саулық сұрасады. Қонаққа есік алдында тұрып сөйлемеу, міндетті түрде үйге кіргізіп, төрден орын ұсыну – нағыз қонақжайлықтың белгісі.

Қонақ төрге шыққан соң, үй иесі асықпай дастарқан жайып, қолдағы барын мейманның алдына қойған. Қазақта «қонақ кәдесі» деген ұғым бар: қонақ келгенде үй иелері оған арнап ән айтуды немесе күй тартуды сұрауы мүмкін. Бұл – мейманның құрметі әрі көңілді көтеру тәсілі.

Қонақ кеткеннен кейін үй иесі мейманына алғыс айтып, жолға шығарып салады. Егер қонақ алыс жолға шықса, иесі оған сәлемдеме дайындап, жол азық беруді де ұмытпаған. Мұның барлығы – қазақ халқының қонаққа деген құрметінің айқын көрінісі.

Қазақ халқы қонақтың алдына ең дәмді тағамдарын қойған. Қымыз, шұбат секілді ұлттық сусындар ұсынылып, артынан қазан көтеріліп, ет асылған. Қонақ күту дәстүрінде ет тарту рәсімі ерекше орын алады. «Ет – етке, сорпа – бетке» деп, қазан көтеріп, қадірлі қонаққа арнайы мүшелер тарту – әлі күнге дейін сақталған дәстүр. Бұл ретте әрбір қонаққа лайықты сыбаға ұсынылады: бас, жамбас, төс, кәрі жілік, белдеме, қазы-қартасы мен сорпасы міндетті түрде дастарқанға қойылады. Қонаққа бас тарту – қазақ халқының ең үлкен құрмет көрсету дәстүрлерінің бірі. Қонаққа арнап жайылған дастарқан әрдайым мол әрі берекелі болуы тиіс. «Дастарқан басында сөйлеу – сыпайылықтың белгісі» деп білген қазақ халқы меймандарға жылы сөздер айтып, бата берген.

Қазақтың қонақжайлық дәстүрі – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнеге мектебі. Кішіпейілділік, мейірімділік, жомарттық, үлкенге құрмет көрсету – барлығы да қонақ күту әдебімен астасып жатады. Әр қазақ баласы қонаққа қалай қызмет көрсетуді, оған қалай сөйлеуді, қандай сөзбен қарсы алып, қалай шығарып салуды бала кезден үйренген. Бұл дәстүр отбасы құндылықтарын нығайтып қана қоймай, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсету секілді қасиеттерді қалыптастырады.

Бүгінде уақыт өзгерсе де, қазақтың қонақжайлығы – халқымыздың ең басты ерекшеліктерінің бірі. Жаңашылдықтар мен жаһандануға қарамастан, қазақ үйлерінің есігі әлі де мейманға ашық. Өйткені қонақ күту – тек дәстүр ғана емес, ол – қазақ халқының жан дүниесінің, мінез-құлқының, рухани биіктігінің көрінісі.

Қонағын төрге шығарып, ақ дастарқанын жайып қарсы алған қазақтың қонақжайлылығы – ғасырлар бойы сақталған ұлы мұра, баға жетпес құндылық. Бұл дәстүрдің түпкі мәні – адамға деген құрмет, кеңпейілділік пен жомарттықтың белгісі. Демек, қазақтың қонақ күту әдебі – ұлттың ең асыл қасиеттерінің бірі және ол мәңгілік сақталуы тиіс.