Қажымұқан Мұңайтпасов – Қазақтың тұңғыш кәсіпқой балуаны
Қазақ халқының тарихында балуандық өнердің орны ерекше. Бұл өнерді әлемдік деңгейде танытқан ұлы тұлғалардың бірі – Қажымұқан Мұңайтпасов. Қажымұқан Мұңайтпасов – қазақ халқының тұңғыш кәсіпқой балуаны, ұлы атлет, спортшы және күрес әлемінде есімі алтын әріппен жазылған тұлға.
Қажымұқан Мұңайтпасов 1871 жылы 7 сәуірде Ақмола уезі, Қараөткел ауылында дүниеге келген. Ол Қыпшақ тайпасының Ұзын ішіндегі Алтыбас руынан шыққан. Қазақ даласының көшпелі өмірі мен еркіндікті сүйген халқының арасында өскен Қажымұқан жас кезінен-ақ ерекше физикалық қуатымен көзге түскен. Қазақ даласының шұрайлы табиғаты мен белсенді тұрмыс-тіршілігі оның денсаулығына күшті әсер етіп, күрес өнерінің негізін қалауға жол ашты.
Қажымұқанның балуандыққа бейімділігі ерте байқалған. Жастайынан спорттық қабілеттері көзге түскен ол алдымен өз қатарластарымен күресіп, кейіннен оларды жеңіп, үлкендермен күш сынасатын деңгейге жетті. Оны туған ауылында, жақын маңдағы жерлерде танып, құрметтей бастады. Әсіресе, балалармен күрескенде оның жойқын күш-қуаты байқалған. Оның балалық шақтағы ең үлкен жетістігі – өзінен бес-алты жас үлкен балаларды жеңіп, елдің таңданысына бөленуі болды.
Қажымұқанның кәсіби күреске қадам басуы 1901 жылы Омбыда өткен жарыста белгілі атлет И. Злобинмен кездескеннен кейін басталды. Злобин Мұңайтпасовтың ерекше күшін байқап, оған күрес мектебінің есігін ашты. Осылайша, 1904-1907 жылдар аралығында Қажымұқан И.И. Лебедев мектебінде классикалық күрес пен цирк өнерін меңгерді. Ол өзінің физикалық қабілеттерін шыңдап, әлемдік аренада танымал бола бастады.
Қажымұқанның есімі дүниежүзіне танылған кезең 1913 жыл еді. Сол жылы Троицк чемпионатында жеңіске жетіп, өзінің әділ күреске деген адалдығын көрсеткен болатын. Спорттық мансабында ол талай мәрте жеңіп, өз қарсыластарының мойынсұнуына себеп болды. Әсіресе, 1913 жылы эстон палуаны Георг Лурихпен кездесуі ерекше есте қалды. Лурих оған таза күрес шарттарын қойса да, Қажымұқан ешқандай қулыққа жол бермей, өз шеберлігін көрсетті.
Қажымұқанның жеңістері мен жетістіктері тек физикалық күшін ғана емес, оның рухани және моральдық күшін де айқындады. Ол жиі қазақ зиялыларымен кездесіп, олармен кеңесіп, қазақ халқының болашағы мен мәдениеті туралы терең ойларға батты.
Қажымұқан Мұңайтпасовтың дене құрылымы ерекше болды. Оның салмағы 174 килограмм, бойы 185 см болған. кеудесінің ені – 146 см, белінің ені – 173 см, жуан саны – 71 см, балтырының ені – 49 см болған. Қажмұқанды көргендер оның ерекше күшін бірден байқаған.
Даңқты балуанның отбасы
Қазақтың даңқты палуаны Қажымұқан Мұңайтпасұлының өмірі тек күрес әлеміндегі жеңістерімен ғана емес, отбасылық өмірімен де ерекше. Оның артында төрт әйелінен туған ұрпақтары қалды.
Бірінші әйелі — Надежда Чеповская. Ол цирк әртісі болған, Қажымұқанмен 1909 жылы Рига қаласында танысады. Надежда Омбыда тұрмысқа шығып, ислам дінін қабылдайды. Мұсылманша есімі Бәтима (кей деректерде Фатима) болған. Олардың некесінен Халиолла атты ұл дүниеге келеді.
Екінші әйелі — Ырысты Тыныбайқызы. 1925 жылы отау құрған бұл некеден үш қыз туған.
Үшінші әйелі — Мінәйім. Онымен 1938 жылы шаңырақ көтерген Қажымұқанның Айдархан есімді ұлы осы әйелінен туған.
Төртінші әйелі — Айшагүл. 1946 жылы үйленген кезде Айшагүл палуаннан 30 жас кіші болған. Олардың Жаңаділ есімді ұлы дүниеге келген. Қажымұқан бұл кезде 78 жаста еді.
Өкінішке орай, оның өмір жолына қатысты нақты деректер өз аузынан толық жазылып алынбаған.
1948 жылы қайтыс болған батырдың мазары бүгінде Бөген ауданының Темірлан ауылында орналасқан. Оның құрметіне ауылда кесене тұрғызылып, көшелерге есімі берілді. Қажымұқанның ұрпақтары мен жақындары оның мұрасын сақтап, кейінгі буынға жеткізу жолында еңбек етуде. Оның күрес өнеріндегі жетістіктері ғана емес, халқына деген адал қызметі, кең пейілі мен қайраткерлігі ел есінде мәңгі сақталмақ.