Субэтникалық топтар: Қазақ қоғамындағы төртінші жүздің ерекшеліктері

Шежіре – асыл мұра, ұрпаққа қалатын тарихтың аманаты. Осы аманатты арқалаған қазақ халқының тарихында үш жүзге кірмейтін, бірақ қоғамның бір бөлшегі ретінде орныққан рулар ерекше орын алады. Этнология ғылымында мұндай руларды субэтникалық топтар деп атайды. Оразалы Шыңғыс Мұратұлының «Шежіре асыл мұра» атты еңбегінде осы рулардың тарихы мен ерекшеліктері жан-жақты қарастырылады. Бұл руларды халық арасында «төртінші жүз» деп атау да кездеседі. Олар қазақ жеріне әртүрлі кезеңдерде келіп, өздерінің тарихын, мәдениетін сақтап қана қоймай, қазақ қоғамының ажырамас бөлігіне айналды. Ендеше, олардың ерекшелігі мен қазақ қоғамындағы рөлі туралы толығырақ білейік.

Төре руы: Шыңғыс ханнан тараған ұрпақтар

Төре руы – қазақ халқының саяси элитасы, Шыңғыс ханның тікелей ұрпақтары. Төрелер қазақ хандығын құрған және басқарған негізгі әулет ретінде тарихта ерекше орын алады. Бұл рудың басты миссиясы – ел басқару мен тұрақтылықты қамтамасыз ету. Төрелер қазақ қоғамының көшбасшысы бола отырып, үш жүздің әрқайсысымен тығыз қарым-қатынаста өмір сүрді. Тарихи деректерге сәйкес, төре руының өкілдері тек ақсүйек мәртебесіне ие болған.

Қожа руы: Ислам дінін таратушылар

Қожа руы – XIII ғасырда арабтар Орта Азияға ислам дінін таратумен келгенде қалыптасқан ру. «Шежіре асыл мұра» кітабында қожалар ислам мәдениеті мен білімін қазақ жеріне енгізіп, рухани тұрғыда елдің дамуына ерекше үлес қосқаны туралы айтылады. Қожа руы бірнеше тармаққа бөлінеді: Сейіткожа, Аққожа, Диуанақожа және т.б. Олар негізінен Түркістан, Қызылорда және Жамбыл облыстарында қоныстанған.

Сунак руы: Білім мен руханияттың ұйытқысы

Сунақ руы – дін мен білімнің орталығы ретінде танылған Сығанақ қаласынан шыққан ру. Бұл рудың тарихы Әбілғазы есімді имаммен тығыз байланысты. Оның бастамасымен Сығанақта мешіт-медреселер салынып, жергілікті халыққа білім берілген. Сунақ руының өкілдері қазақ қоғамында дінге ерекше мән беріп, рухани құндылықтарды дәріптеді. Қазіргі таңда бұл руның өкілдері Түркістан мен Қызылорда өңірлерінде тұрады.

Көлеген руы: Соғды мәдениетінің мұрагерлері

Көлеген руының тарихы ежелгі Соғды мәдениетімен байланысты. Олар сауда, қолөнер және егіншілік салаларында ерекше жетістіктерге жеткен. Түркі тілдес болғандықтан, Көлеген руының өкілдері қазақ қоғамына тез сіңісіп, өздерінің мәдениетін де сақтап қалды. Бұл ру негізінен Түркістан, Шымкент және Сауран аймақтарында мекендейді.

Қараша руы: Жоңғар дәуірінің ізі

Қараша руы – жоңғар шапқыншылығы кезеңінде қазақ жеріне келген жоңғарлардан тараған ру. Олар қазақ жерінде тұрақтап, жергілікті халықтың дәстүріне бейімделіп, қазақ қоғамының бір бөлігіне айналды. Қараша руының өкілдері Түркістан мен Ташкент өңірлерінде өмір сүріп келеді.

Қатаған руы: Тұрсын ханның мұрасы

Қатаған руының тарихы XIV ғасырдан бастау алады. Бұл ру қазақ даласына Едіге батырмен бірге келіп, Ұлы жүз жерінде тұрақтады. Тұрсын ханның басшылығымен Қатаған руы Ташкентте саяси ықпалды ру ретінде танылды. Алайда Есім ханның тұсында бұл ру қиын кезеңдерді бастан өткеріп, көрші халықтардың құрамына да сіңісіп кетті.

Ноғай руы: Ерте заманның жауынгер халқы

Ноғай руы – Ноғай ордасының қазақ жерінде қалған бір тармағы. Бұл ру XVI ғасырда Орта Азиядағы саяси өзгерістерден кейін қазақ жеріне көшіп келді. Ноғай руы батырлығымен, жауынгерлік дәстүрімен танымал. Қазіргі таңда ноғайлардың ұрпақтары Қазақстанның түрлі аймақтарында тұрып жатыр.

Телеңгіт руы: Қызметкерлерден көшпенділерге

Телеңгіт руы – бұрынғы замандарда әскери қызметте жүрген адамдардың ұрпақтарынан құралған. Олар кейіннен көшпелі өмір салтына бейімделіп, қазақ даласында тұрақтап қалды. Бұл ру қазақ қоғамының түрлі өңірлерінде кездеседі.

(Мақала материалдары «Шежіре асыл мұра» кітабынан алынған.)