Жаяу Мұса: еркіндік пен халық мұңының жыршысы
Қазақ даласы қанша талантты тудырды десеңізші... Солардың бірі әрі бірегейі – Жаяу Мұса Байжанұлы. Ол тек әнші емес, тек күйші емес, тек ақын емес... Ол – халықтың тағдырын жырлаған дауылпаз тұлға. Әділетсіздікке қарсы шыққан, шындықты шырқай айтқан өнер иесі. Оның әрбір әуені – қасіретке төзбеген жүрек пен еркіндікке ұмтылған рухтың үні.
Жаяу Мұса 1835 жылы 18 қазанда қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында дүниеге келген. Әкесі қарапайым шаруа, ал анасынан ерте айырылып, жетімдіктің тауқыметін тартты. Оны нағашысы тәрбиелеп, молдаға оқуға берді. Сол жерде арабша хат танып, білімге деген құштарлығы оянды. Бала кезінен домбыра мен қобызда ойнауды үйреніп, халық әндерін тыңдап, өз өнерін шыңдады. Кейін орыс тілін меңгеріп, Омбыда оқыды, онда тек қазақ өнерімен шектелмей, скрипка мен сырнайда ойнап, еуропалық музыканы да бойына сіңірді.
Жаяу Мұсаның әндері тек көңіл көтеру үшін емес, қоғамдағы әділетсіздікті ашық көрсететін шығармалар болды. Оның «Ақсиса» әні халық арасында кең таралып, билікке қарсы наразылықтың символына айналды. Билікке ұнамаған шындықты айтқаны үшін ол қуғынға ұшырап, 12 жылға жер аударылды. Бірақ бұл оның өнерге деген ықыласын әлсіреткен жоқ. Түрмеде де, қуғын-сүргінде де ол өз сезімін әндері арқылы жеткізді. «Тұтқын зары», «Сүйіндік» сияқты шығармалары осы кезеңнің жемісі.
Жаяу Мұса жай ғана әнші болып қалмады. Ол – қазақ өнерін жаңа белеске көтерген тұлға. Оның әндері «Қыз Жібек», «Ер Тарғын», «Біржан - Сара», «Бекет» операларында шырқалды. Оның күйлері әлі күнге дейін домбыра мен қобызда ойналады. Оның шығармаларын А.В. Затаевич, А.К. Жұбанов, Б.Г. Ерзакович зерттеп, қағазға түсірді. Ал оның әндерін К. Байжанов, А. Қашаубаев, К. Лекеров сынды өнер майталмандары орындады. Бүгінгі таңда Павлодар мен Ақсуда оның аты берілген көшелер мен оқу орындары бар. Ал оның бейнесі жазушы Зейтин Ақышевтің «Жаяу Мұса» романында көрініс тапқан.
Жаяу Мұса – тек өнерпаз ғана емес, өз заманының шындығын ашық айтқан тұлға. Оның әндері сол кездегі халықтың жағдайын бейнелеп, әділетсіздікке қарсы күреске шақырды. Бүгінде ол тек тарихта ғана емес, қазақ музыкасының жүрегінде сақталған есім.